Khác với hình dung của rất nhiều người khi định nghĩa về Công viên địa chất, đây không phải là mô hình công viên vui chơi, giải trí đơn thuần với diện tích nhỏ như một số công viên phổ biến tại một số thành phố lớn của Việt Nam… mà là một khu vực có ranh giới địa lý – hành chính rõ ràng và đủ lớn (thông thường diện tích lên đến hàng ngàn km2) để hỗ trợ các hoạt động phát triển kinh tế và văn hóa ở địa phương (chủ yếu dưới hình thức phát triển du lịch, đặc biệt là du lịch địa chất).
Vậy Công viên địa chất được hiểu như thế nào?
Ngoài yêu cầu về ranh giới và diện tích, Công viên địa chất (CVĐC) còn là nơi lưu giữ một số di sản địa chất quan trọng tầm cỡ quốc gia/quốc tế hoặc tập hợp các thực thể địa chất đặc biệt về mặt khoa học, vẻ đẹp hoặc độ hiếm gặp, đại diện cho lịch sử kiến tạo địa chất hình thành nên khu vực đó. Bên cạnh các giá trị địa chất – địa mạo, trong phạm vi công viên địa chất còn phải có các giá trị khác về cảnh quan, đa dạng sinh học, văn hóa, lịch sử, khảo cổ, kinh tế…
Các CVĐC hướng tới 3 mục tiêu cụ thể là:
– Bảo tồn và phát huy giá trị tổng thể các loại hình di sản, trong đó các DSĐC đóng vai trò chủ đạo;
– Góp phần quảng bá, nâng cao nhận thức cộng đồng về vai trò và giá trị của các khoa học Trái Đất, khuyến khích học tập và nghiên cứu địa chất và giáo dục lòng yêu thiên nhiên và trách nhiệm công dân trong việc bảo vệ và khai thác bền vững các di sản địa chất, góp phần vào chiến lược nâng cao dân trí, phát triển kinh tế và văn hóa của địa phương và đất nước;
– Thúc đẩy các hoạt động phát triển kinh tế bền vững, kết hợp với bảo tồn như tham quan, du lịch (du lịch sinh thái, du lịch địa chất) và các hoạt động kinh tế phụ trợ khác, tạo nguồn thu nhập bổ sung cho các cộng đồng địa phương.
Tùy thuộc vào nhiều yếu tố, một CVĐC có thể được công nhận ở 3 cấp độ là: cấp địa phương (như ở Việt Nam là cấp tỉnh), cấp quốc gia và quốc tế. Khi đáp ứng đầy đủ các yêu cầu và tiêu chí của UNESCO thì sẽ được công nhận là Công viên địa chất toàn cầu UNESCO.
Danh hiệu Công viên địa chất toàn cầu UNESCO (CVĐCTC UNESCO) là gì?
Manh nha từ những năm cuối của thế kỷ 20, những CVĐC đầu tiên trên thế giới đã được thành lập ở Châu Âu và hình thành nên Mạng lưới CVĐC Châu Âu (European Geoparks Network) vào năm 2001.
Năm 2004, Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc (gọi tắt là UNESCO) đã bảo trợ cho việc hình thành Mạng lưới CVĐCTC (Global Geoparks Network, GGN). Hàng năm, Mạng lưới này xem xét, thẩm định hồ sơ và công nhận các thành viên mới. Đến tháng 7/2020, Mạng lưới Công viên địa chất toàn cầu đã có 161 Công viên địa chất thành viên thuộc 44 quốc gia.
Ngày 17/11/2015, phiên họp toàn thể của Đại hội đồng UNESCO đã phê duyệt Chương trình Khoa học Địa chất và CVĐC Quốc tế (IGGP), qua đó, chính thức thông qua danh hiệu “Công viên địa chất toàn cầu UNESCO”. Như vậy, cùng với Di sản thiên nhiên thế giới và Khu dự trữ sinh quyển thế giới, CVĐCTC UNESCO là một trong 3 mô hình bảo tồn văn hóa và thiên nhiên được UNESCO chính thức công nhận, bảo trợ và khuyến khích phát triển.
Mặc dù cùng là các danh hiệu của UNESCO nhưng CVĐCTC lại có những điểm khá khác biệt so với 2 danh hiệu trước đó là Di sản thiên nhiên thế giới và Khu dự trữ sinh quyển thế giới, cụ thể:
– Về mức độ và phạm vị bảo tồn, Di sản thiên nhiên thế giới hoặc Khu dự trữ sinh quyển thế giới là những khu bảo tồn “đóng kín”, có vùng lõi được bảo vệ nghiêm ngặt và vùng đệm có thể được sử dụng một phần cho các hoạt động phát triển kinh tế – xã hội. Trước đây, vùng lõi của những khu vực này phải đáp ứng được yêu cầu không có dân cư sinh sống, nhưng gần đây thì yêu cầu này đã được dỡ bỏ một phần.
Trong khi đó, CVĐCTC không phải là một khu bảo tồn, tuy diện tích của nó có thể bao trùm lên cả những khu bảo tồn lớn nhỏ khác nhau (thậm chí có khi bao trùm hoặc trùng lắp một phần với Di sản thiên nhiên thế giới hoặc Khu dự trữ sinh quyển thế giới). Như vậy, trong phạm vi một CVĐCTC, ngoài những khu vực cần được bảo tồn theo quy định thì vẫn luôn có không gian dành cho các hoạt động phát triển kinh tế hợp pháp, bền vững và thân thiện với môi trường.
Ví dụ, ở một số CVĐC trên thế giới (như CVĐCTC UNESCO Troodos, đảo Síp, CVĐCTC UNESCO Tuscan, Ý…) vẫn diễn ra các hoạt động khai thác, chế biến khoáng sản. Tuy nhiên, các mỏ được cấp phép hoạt động trong vùng CVĐC phải tuân thủ chặt chẽ các yêu cầu về môi trường và bảo tồn di sản. Đối với việc phê duyệt các dự án khai khoáng mới, cũng sẽ được xem xét một cách cẩn trọng, kỹ lưỡng hơn… Trong đó, chú trọng và ưu tiên nhất đến lợi ích của cộng đồng địa phương.
– Về mức độ tham gia của người dân, cộng đồng dân cư là một bộ phận quan trọng và là chủ thể không thể thiếu của các CVĐC. Họ cần được khuyến khích để tham gia một cách chủ động, tích cực vào mọi hoạt động quản lý, vận hành và phát triển CVĐC.
Về quy trình công nhận danh hiệu, một CVĐC muốn được UNESCO xem xét, công nhận là CVĐCTC ít nhất cần đáp ứng một số yêu cầu tiên quyết sau:
– Đã tồn tại trên thực tế ít nhất một (01) năm trước khi trình hồ sơ;
– Có một số di sản địa chất tầm cỡ quốc tế;
– Có Ban Quản lý có đủ năng lực và quyền hạn để điều hành mọi hoạt động của CVĐC, có kế hoạch quản lý và nguồn kinh phí hoạt động ổn định dài hạn và hàng năm;
– Có các hoạt động tuyên truyền, quảng bá về hình ảnh của CVĐC, nâng cao nhận thức cộng đồng của người dân địa phương;
– Tham gia tích cực vào các hoạt động của Mạng lưới…
Danh hiệu Công viên địa chất toàn cầu UNESCO sẽ được tái thẩm định sau mỗi 4 năm. Do đó, để giữ vững được danh hiệu cao quý này, đòi hỏi chính quyền các cấp, cộng đồng và doanh nghiệp địa phương cần đạt được sự đồng thuận trong việc thúc đẩy kinh tế – xã hội phát triển bền vững, xét trên góc độ bảo vệ môi trường, bảo tồn thiên nhiên, bảo đảm an sinh xã hội… đối với các hoạt động phát triển kinh tế.
